Problem nadużywania urządzeń ekranowych w czasie pandemii

Sytuacja epidemiczna sprawiła, że dzieci i młodzież spędzają większość czasu przy komputerach. Nauczanie zdalne jest rozwiązaniem koniecznym, jednocześnie wymagającym przebywania przed ekranem w dawce, która nie wpływa korzystnie na zdrowie i rozwój najmłodszych. Szkodliwy wpływ zbyt częstego kontaktu z ekranem może się wzmacniać w związku z wydłużaniem się okresu kwarantanny. Tymczasem do prawidłowego rozwoju mózgu i układu nerwowego dziecka oraz nastolatka potrzebne są różnorodne doświadczenia. Zapraszamy do przeczytania pierwszego z cyklu artykułów przygotowanych przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę.

Negatywne skutki zbyt częstego i intensywnego udostępniania najmłodszym ekranów

• Wady postawy — stwierdza się u 90% polskich dzieci. Zbyt dużo czasu w pozycji siedzącej oraz mało ruchu wpływają na nieprawidłowości kształtowania się układu kostnego i osłabienie mięśni głębokich.
• Problemy ze wzrokiem — częstą konsekwencją są problemy ze zmianą ostrości widzenia obiektów, które są położone dalej i obiektów znajdujących się bliżej.
• Otyłość — w krajach europejskich nadwaga i otyłość występują u co czwartego dziecka i nastolatka w wieku szkolnym. Za jedną z przyczyn takiego stanu przyjmuje się powszechne zmniejszenie poziomu aktywności fizycznej i spędzanie czasu głównie w pozycji siedzącej.
• Problemy ze snem — mózg stymulowany wieczorem światłem tabletu czy telefonu nie potrafi prawidłowo wejść w cykl snu.
• Słabszy rozwój umiejętności poznawczych — bajki i gry skupiają uwagę, gdyż angażują podstawowe zmysły. Jednak odbiór treści pojawiających się na ekranie jest bierny. Nie aktywuje wyższych procesów poznawczych, które mogą rozwijać się słabiej niż u dzieci, które są zaangażowane w inne zadania.
• Problemy z zachowaniem i koncentracją uwagi — dzieci nie potrafią jeszcze kontrolować siebie w taki sposób, jak dorośli. Płaty czołowe dojrzewają nawet w wieku nastoletnim, zatem słabszą kontrolę impulsów możemy obserwować również u młodzieży. Korzystając zbyt często z urządzeń ekranowych, młody człowiek nie uczy się samokontroli, a co się z tym wiąże — nie umie skupić się na innych treściach, które w mniejszym stopniu angażują jego zmysły. W związku z tym mogą się pojawiać trudności w koncentracji uwagi.
• Agresja, lęki — ekrany stymulują układy zmysłów wzroku i słuchu, ale również wywołują emocje, za które odpowiada specjalna struktura w mózgu zwana ciałem migdałowatym. Ze względu na niedojrzałość układu nerwowego dzieci i młodzież nie zawsze są w stanie opanować silne emocje, których doświadczają podczas korzystania z urządzeń ekranowych. Dziecko może reagować agresją i lękiem na niemożność skorzystania z urządzenia lub próbę odebrania urządzenia przez rodziców, opiekunów.
• Trudności w relacjach społecznych — dziecko potrzebuje dobrych relacji z rówieśnikami, rodzicami i bliskimi osobami, aby mogło prawidłowo wykształcić system kompetencji społecznych. Żadne urządzenie nie jest w stanie zastąpić tych kontaktów. Dzieci, które spędzają większość czasu z ekranem, mogą mieć różne braki w zakresie umiejętności społecznych i przez to doświadczać trudności w kontaktach z rówieśnikami.

 

• Przyzwyczajenie do wysokiej stymulacji — mózg przyzwyczaja się do atrakcyjnych, silnych bodźców. Uczy się, angażować w bardzo szybką aktywność, która poprawia nastrój. Z tego wynikają późniejsze trudności z pracą nad czynnościami, które wymagają włożenia wysiłku w to, aby uzyskać oczekiwany efekt. Wszystkie inne zajęcia poza korzystaniem z urządzenia ekranowego mogą się wydawać dziecku nudne i nie sprawiać mu satysfakcji.

 

• Rozregulowanie układu nagrody w mózgu — urządzenia ekranowe dostarczają silnej stymulacji, a korzystanie z nich często wiąże się z odczuwaniem przyjemności. Młode osoby, które zbyt często mają kontakt m.in. z telefonem, tabletem czy komputerem przyzwyczajają się do tego stanu. Korzystanie z określonych aktywności staje się dla nich ważną potrzebą regulującą nastrój oraz zbyt często stymulującą układ nagrody w mózgu.

Problematyczne korzystanie z urządzeń ekranowych — chociaż dla większości użytkowników Internet jest narzędziem, które ułatwia realizowanie zadań związanych z pracą czy szkołą, urozmaicającym formy komunikacji z bliskimi i przyjaciółmi lub stanowiącym jedną z form spędzania wolnego czasu, to w przypadku grupy internautów korzystanie z sieci może wymykać się spod kontroli. Problematyczne używanie Internetu (PUI) jest przedmiotem ożywionej dyskusji naukowej specjalistów z wielu dziedzin. Do tej pory zjawisko to nie zostało jednoznacznie rozpoznane i zdefiniowane. Specjaliści potwierdzają jednak, że dzieci i młodzież ze względu na swoje uwarunkowania rozwojowe i brak utrwalonych mechanizmów samokontroli mogą być bardziej podatna na utratę kontroli nad dostępem do bodźców, których dostarczają im urządzenia ekranowe.

Problematyczne używanie Internetu

Termin „nadużywanie Internetu” czy „problematyczne używanie” odnosi się do sytuacji, w której człowiek traci kontrolę nad czasem spędzonym on-line, co negatywnie wpływa na inne sfery jego życia. Zachowania, które zidentyfikowano wśród osób doświadczających tego problemu to:

• silne pragnienie/poczucie przymusu powtarzania zachowań dotyczących korzystania z mediów cyfrowych,
• utrata kontroli nad swoim zachowaniem,
• objawy stanu abstynencyjnego, pojawiające się w momencie przerwania zachowania w postaci negatywnych emocji, takich jak drażliwość, złość, wściekłość, smutek czy agresja,
• konieczność zwiększenia ilości czasu spędzanego w sieci,
• utrata zainteresowania innymi aktywnościami,
• zaniedbywanie podstawowych obowiązków domowych czy szkolnych,
• uporczywe kontynuowanie zachowania pomimo negatywnych konsekwencji, np. ciągłego zwracania uwagi przez rodziców, kłótni z tego powodu czy pogorszenia wyników w nauce.

Specjaliści twierdzą, że tło nadużywania Internetu mogą stanowić inne problemy, których doświadcza dziecko. Są to m.in. niezaspokojone potrzeby emocjonalne, brak uwagi rodziców, trudności w relacjach rówieśniczych, deficyty w kompetencjach społecznych, niska tolerancja na frustrację, trudności emocjonalne, problemy z tożsamością, niskie poczucie własnej wartości, odczuwanie silnego stresu szkolnego, negatywny stosunek do szkoły oraz doświadczanie przemocy rówieśniczej.

Skala problemu przed pandemią

Badania dotyczące problematycznego używania Internetu przez młodzież, przeprowadzone w 2019 r. przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę potwierdziły, że problematyczne używanie Internetu (PUI) występuje u 11,9% polskich nastolatków w wieku 12-17 lat. W tej grupie 11,4% to osoby z częściowymi objawami PUI, a 0,5% – z nasilonymi objawami PUI. Okazało się, że problem dotyczy w większym stopniu grupy starszych nastolatków w wieku 15-17 lat, a problematyczni użytkownicy Internetu to częściej dziewczęta. Wyniki badań potwierdziły też, że nastolatki nadużywające telefonu czy komputera częściej korzystają z portali społecznościowych, udostępniają na nich zdjęcia, oglądają filmiki, słuchają muzyki on-line, ściągają pliki, oglądają filmy i seriale, robią zakupy przez Internet oraz grają w gry hazardowe w sieci. Nierzadko mają też kontakt z niebezpiecznymi treściami, w tym dotyczącymi okaleczania się i sposobów popełniania samobójstwa, a także częściej podejmują zachowania autoagresywne. Rzadziej natomiast spędzają czas off-line – aktywnie uprawiając sport, czytając książki lub grając w gry planszowe.

Czas pandemii sprawił, że młode osoby wiele godzin dziennie wykorzystują urządzenia ekranowe. Może to budzić niepokój rodziców i opiekunów. Warto pamiętać, że diagnozy problemu powinien podjąć się przede wszystkim specjalista. Jeśli rodzic zauważył, że u dziecka pojawiły się określone symptomy, mogące wskazywać na to, że używa Internetu w sposób problematyczny powinien skorzystać z pomocy eksperta. Rodzic może również skontaktować się z bezpłatnym telefonem dla rodziców i profesjonalistów w sprawie bezpieczeństwa dzieci 800 100 100 i uzyskać wsparcie lub umówić się na konsultację bezpośrednią lub on-line w Poradni Dziecko w Sieci Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę. Więcej na temat czynników ochronnych, które pomogą zapobiegać nadmiernemu korzystaniu z urządzeń ekranowych znajdziesz w drugim z cyklu artykułów.